Kultura
Od kiedy Samba to Samba
(portugalska wersja tekstu/versão portuguesa do artigo)
„Samba”, Di Calvicanti
Minął już brazylijski karnawał 2015, czas więc dowiedzieć się trochę więcej o sambie, gatunku muzycznym, który obecnie jest uznawany za narodowy symbol Brazylii. Baianos utrzymują, że pochodzi z Bahii, cariocas twierdzą, że należy do Rio de Janeiro, mieszkańcy São Paulo grają ją po swojemu, ale tak naprawdę samba jest po prostu brazylijska, obecna w każdym zakątku kraju.
Podczas fali migracyjnej w XIX wieku czarna ludność z Bahii przeniosła się do ówczesnej nowej stolicy kraju, Rio de Janeiro. Nowi przybysze osiedli w takich dzielnicach jak Saúde i Cidade Nova. Wykonywali prostą pracę. Większość znalazła zatrudnienie w dokach. W dzielnicach, w których się osiedlili, powstały domy, w których odbywały się obrzędy religijne, a także życie towarzyskie. Na ich czele stały kobiety z Bahii znane jako tias (ciotki). Wielką estymą cieszył się dom zarządzany przez kobietę imieniem Tia Ciata. W nim spotykali się miłośnicy kultury afrobrazylijskiej i znane postaci ze świata muzycznego, takie jak Pixinguinha, João da Bahiana i Donga, aby brać udział w tak zwanych “rodas de samba”. Na spotkaniach oddawano się muzycznej improwizacji. Ich owocem często były piosenki i wiersze wykonywane potem podczas karnawału. Taki też był początek “Pelo Telefone”, autorstwa Dongi. Utwór został skomponowany w 1915 roku. A rok później został zarejestrowany w wykonaniu Bahiano.
Uważa się, że pierwsze samby były bardzo podobne do maxixe (tańca towarzyskiego powstałego w latach 70. XIX wieku – przyp. tłum.) i nie przypominały dzisiejszych kompozycji. Zmiana nastąpiła dzięki grupie sambistas z dzielnicy Estácio w Rio de Janeiro (założycieli pierwszej szkoły samby, Deixa Falar, na czele których stał Ismael Silva), którzy wprowadzili inną rytmikę niż ta stosowana we wcześniejszych utworach. Syntezą tej zmiany jest utwór “Se Você Jurar”, autorstwa Ismaela Silvy, nagrany w 1931.
Inną ważną postacią w historii samby jest “Poeta da Vila” (Poeta z Vila Isabel – dzielnicy Rio), Noel Rosa. Ów członek grupy Bando dos Tangarás przyczynił się w latach 30-tych do upoetyzowania samby poprzez takie perełki jak, między innymi, “Feitiço da Vila”, “Com que Roupa”. W zespole Bando dos Tangarás zaczynał także Almirante, autor nagrania w 1929 roku “Na Pavuna”, pierwszej samby z udziałem różnych instrumentów perkusyjnych, co było wynikiem zbliżenia z sambistas pochodzącymi z dzielnic biedy na wzgórzach Rio.
W tym samym czasie, radioodbiorniki zaczynają rządzić w gospodarstwach domowych, a samba zyskuje dużo miejsca w transmisjach. W tym okresie na scenie pojawiają się takie imiona jak Wilson Batista, Ataulfo Alves, Geraldo Pereira i Ary Barroso. Ten ostatni to twórca “Aquarela do Brasil”, ikony tak zwanej “samba exaltação” (gatunek samby wychwalającej Brazylię i jej zalety – przyp. tłum.). Bahia zaczyna być “dobra”, a jej reprezentantem jest Dorival Caymmi. W tych czasach samba zaczyna docierać za granicę, dzięki “Pequena Notável” (“Małej Wybitnej”), Carmen Mirandzie, która stała sięgwiazdą Hollywood ze swoją grupą Bando da Lua.
W latach 50. i 60. dominują “sambas de morro” (samby ze wzgórz, czyli dzielnic biedy – przyp. tłum.), ze szczególną rolą takich artystów jak między innymi Cartola, Nelson Cavaquinho, Nelson Sargento, Zé Kéti. W 1955 roku nagrano pierwszą “samba-enredo” (utwór używany podczas karnawałowej parady szkół samby – przyp. tłum.), zatytułowaną “Exaltação a Tiradentes”, w wykonaniu Roberto Silvy, która przyniosła szkole Império Serrano tytuł zwycięzcy karnawału w Rio w 1949 roku. W 1963 otwarto Zicartolę, połączenie restauracji i baru, prowadzoną przez Cartolę i jego żonę Zikę (stąd nazwa przybytku), w której zbierały się największe postaci ówczesnej muzyki. Do tej epoki należą takie nazwiska jak, między wielu innymi, Hermínio Bello de Carvalho, Paulinho da Viola, Geraldo das Neves, Martinho da Vila, Elza Soares, Ciro Monteiro, Bezerra da Silva, Moreira da Silva. Sambę w tym okresie wzmocniły spektakle “Opinião” i “Rosa de Ouro”, a także “I Biennale Samby” w 1968 roku. W tym samym czasie powstaje tzw. “samba-rock”, z Jorgem Ben i Timem Maia, szkoły samby profesjonalizują się, a ich parady stają się coraz bardziej rozbudowane i imponujące.
W latach 70. rodzi się – w zespole samby Cacique de Ramos w Rio de Janeiro – jeszcze jedna odmiana samby, “pagode” (ta odmiana, sięgająca do różnych rytmów afrykańskich, bierze swą nazwę od potańcówek w domach niewolników w XIX wieku – przyp. tłum.), której najważniejszym przedstawicielem jest grupa Fundo de Quintal (“Z tyłu podwórka”- przyp. tłum.), ale która jest obecna także w twórczości takich artystów jak Beth Carvalho, Jorge Aragão, Almir Guineto, Zeca Pagodinho, Arlindo Cruz, Jovelina Pérola Negra, między innymi. Z tej samej dekady pochodzi “sambão-jóia” (odmiana samby uznawana za mało wyrafinowaną – przyp. tłum.) wykonywana przez Benito de Paula, Agepê, Luiza Américo, Luiza Ayrão i Gilsona de Souza.
Dwadzieścia lat później, sama “pagode” dorabia się swojej odmiany “pagode romântico”, pewnego rodzaju “samba-popu” uprawianego przez zespoły z São Paulo, które występowały w garniturach i z dopracowaną choreografią. Reprezentantami tego stylu są takie grupy jak Raça Negra, Exaltasamba, Katinguelê i Só Pra Contrariar, ta ostatnia z Minas Gerais. Zespoły stały się popularne i nawet dziś Belo, Sorriso Maroto, Jeito Moleque i “pagodyeah” w wykonaniu Thiaguinho, zachowują podobny styl.
Wśród innych odmian samby, możemy wskazać samba-canção (zbliżoną do popularnych piosenek o miłości- przyp. tłum.), samba-choro (połączoną z choro, gatunkiem brazylijskiej muzyki instrumentalnej – przyp. tłum.), , sambolero (samba+bolero), afro-samba, Bossa Nova, sambalanço (między sambą a bossa novą – przyp. tłum), samba-jazz, samba de gafieira (samba do tańca towarzyskiego – przyp. tłum.), a także samba-funk, samba-reggae i samba-rap.
Sugestie bibliograficzne:
SEVERIANO, Jairo. Uma história da música popular brasileira: Das origens à modernidade. São Paulo: Editora 34, 2008.
VIANNA, Hermano. O Mistério do Samba. 6ª edição. Rio de Janeiro: Jorge Zahar Ed.; Editora UFRJ, 2007.
Filmy:
Orfeu Negro. Reż. Marcel Camus, 1959. https://www.youtube.com/watch?v=uwn4vYR_3Y4
Orfeu. Reż. Cacá Diegues, 1999.https://www.youtube.com/watch?v=8NhFs3l4Iuw
_ _
José Fernando Saroba Monteiro, 34 lata, absolwent studiów z zakresu historii, komunikacji i muzyki, obecnie na studiach podyplomowych z historii imperium portugalskiego na lizbońskim Universidade Nova.
Tłumaczenie: Marek Cichy
projetado pelo empresário Roberto Medina, em inícios do processo de redemocratização no Brasil, teve sua primeira edição em 1985 e marcou toda uma geração de jovens que se embalaram ao som das apresentações de artistas como Queen, Iron Maiden, Ozzy Osborne, AC/DC, entre os internacionais, e Gilberto Gil, Rita Lee, Paralamas do Sucesso e Barão Vermelho, entre os nacionais, inaugurando a “Cidade do Rock”, no bairro de Jacarepaguá, no Rio de Janeiro, e colocando o Brasil e a América do Sul no roteiro das grandes tournées dos artistas mundiais. Foram quase um milhão e meio de pessoas que aproveitaram 10 dias de música.
