Recenzja: Abril Despedaçado/W cieniu słońca*

Leia em portugûes

„Krew pożółka”

Breves, ojciec rodziny

Zrób to sam: otwórz przeglądarkę i wpisz „lista brazylijskich filmów nominowanych do Oskara”. Zaraz pod spodem dostaniesz w wynikach „Dworzec Nadziei” z 1999 roku. Reżyseria: Walter Salles. Tak jest, drogi czytelniku, na tej krótkiej i skąpiej liście nominacji do jednej z najbardziej poważanych nagród światowego kina, jedna z nich przypadła w udziale naszej „gwieździe miesiąca”.

Nie tylko nominacja do Oskara sprawiła, że reżyser zdobył popularność wśród miłośników kina. Walter Salles może być uznany za kogoś w rodzaju ambasadora współczesnego kina brazylijskiego. Tak w kraju, jak i poza jego granicami. Wytłumaczę to, za pozwoleniem, za pomocą retrospekcji. Jest rok 1990. Urząd prezydenta Brazylii piastuje Fernando Collor de Mello, pierwszy „elegant” wybrany w demokratycznych wyborach po ciężkich i niekończących się latach dyktatury wojskowej (1964-1985). Collor nie jest specjalnie przywiązany do kultury, w szczególności do kina. Po zaprzysiężeniu, rozwiązuje instytucje federalne do tej pory odpowiedzialne za rozwój produkcji filmowej w Brazylii, czyli długowieczny i słynny duet Embrafilme (Brazylijskie Towarzystwo Filmowe) e Concine (Narodowa Rada Kina). Organy te, stworzone odpowiednio w 1969 i 1976 roku, były odpowiedzialne za dynamizację i legislację sektora. Czy nie łatwiej byłoby po prostu zlikwidować Ministerstwo Kultury? Mówisz i masz! Brzmi jak żart, ale niestety tak właśnie było. Po tylu „zaszczytnych” gestach w stosunku do kultury brazylijskiej, za czasów Collora kinematografia przechodzi absolutne załamanie. Trudno się temu dziwić.

Walter Salles stał się przede wszystkim inspiracją dla innych, “bohaterem naszego ludu”.

A teraz wyobraź sobie, drogi czytelniku, że jest rok 1999. Minęła prawie dekada od początku wielkiej posuchy w brazylijskiej kinematografii. Włączasz telewizor, żeby obejrzeć ceremonię wręczenia Oskarów. I wśród najlepszych filmów zagranicznych jest i jeden brazylijski do kości – „Dworzec nadziei” – chociaż wyprodukowany wspólnie z Francją (koprodukcje były częstym rozwiązaniem wybieranym przez brazylijskich reżyserów, żeby przetrwać trudne czasy). I tu na scenę wchodzi nasz Walter. Nie chodziło tylko o film ubiegający się o Oskara. To był moment symbolizujący zwycięstwo całego pokolenia, namacalna nadzieja, że możliwe jest jeszcze stworzenie produkcji, która zostanie dostrzeżona poza granicami kraju. Walter Salles stał się przede wszystkim inspiracją dla innych, “bohaterem naszego ludu”, jak Mário de Andrade scharakteryzował Macunaímę, jedną z najsłynniejszych postaci literatury brazylijskiej. Jakby nie było, to on umieścił Brazylię na mapie najważniejszych producentów filmowych.

I to w ten sposób, dzięki zjawisku, które dziś nazywane jest retomada (odrodzeniem) kina brazylijskiego, jego kariera wystartowała. Dziś Salles, obok Fernando Meirellesa, uważany jest za „pistolet”. A zdobyte uznanie pozwoliło mu wyreżyserować oklaskiwane „Dzienniki Motocyklowe” (2003) i „W drodze” (2012), adaptację książki bitnika, Jacka Kerouaca, noszącej ten sam tytuł. Na liście 100 najlepszych filmów brazylijskich Abraccine znajdują się aż trzy jego filmy: obsypany nagrodami „Dworzec Nadziei”, „Obca Ziemia” (1996) i „W cieniu słońca” (2001), nasza film miesiąca.

„Rozdarty kwiecień/W cieniu słońca” to adaptacja homonimicznej powieści autorstwa Albańczyka, Ismaila Kandarego. W filmie akcja książki przeniesiona jest do roku 1910, na stepy sertão, półpustynnego regionu położonego na północnym-wschodzie Brazylii. Tam też żyje Tonho (grany przez Rodrigo Santoro) wraz z rodziną, Brevesami. Tonho jest zmuszony przez swojego ojca (José Dumont) do pomszczenia śmierci starszego brata zamordowanego przez Ferreirów, rodzinę wrogów. Gdy tylko zakrwawiona koszula zmarłego brata żółknie na sznurze, Tonho ze strzelbą w ręce wyrusza w poszukiwaniu zasłużonego honoru i wendety. Fabuła jest właśnie o tym: o logice przemocy i tradycji w świecie, w którym nie istnieje państwo w roli rozjemcy, w świecie, który kieruje się prawem talionu, lepiej znanym dzięki maksymie „oko za oko, ząb za ząb.”

Chociaż książka Kadrego była przenoszona na ekran kilkukrotnie, brazylijska wersja jako jedyna zdobyła uznanie autora. Film w rzeczy samej jest mistrzowski i wiele ze swojej wielkości zawdzięcza temu, że użyto w nim tylko naturalne światło. Szczęśliwego wyboru dokonał inny Walter, Walter Carvalho, znany operator. Żółknięcie koszuli symbolicznie oddaje, jak „Walterzy”, Salles i Carvalho, pracują z obrazem, kolorem i fakturą filmu: wszystko jest w kolorze żółtym, typowym dla okrutnego i nieurodzajnego sertão.

Brutalność i suchość monochromatycznego pejzażu sertão stały się jednym z głównych motywów, który przejawia się przez cały film. Widać go w ograniczeniu ruchu (kołowym ruchu żaren i wołów zaprzęgniętych w młynie cukrowym, w którym rodzina wytwarza cukier z trzciny, które kręcą się, kręcą bez możliwości zmiany miejsca, w wirującym ruchu Klary na cyrkowym sznurze; w krokach bohaterów, zmierzających czy to zabić, czy to umrzeć); w „ubezosobowieniu” niektórych postaci (młodszy brat Tonha nazywany jest po prostu „chłopcem”, a ojciec, Breves, nosi tylko rodowe nazwisko); w niedostatku okazywanych uczuć (postaci z rzadka się uśmiechają, a w wielu wypadkach nie mrukną ani słowa); i w przemocy tego niezwykłego, głębokiego i tragicznego świata. „W cieniu słońca” to przede wszystkim piękna historia o nadziei, wyzwoleniu i ludzkim rozwoju.

*W Polsce film ukazał się pod tytułem „W cieniu słońca”. W dosłownym tłumaczeniu jego tytuł to “Rozdarty Kwiecień”.

DOBRA RADA:

1. Książka, którą chłopiec dostaje w prezencie od Klary, ma szczególną moc. To ona pozwala mu wyobrazić sobie inny świat, inne życie.
2. Zwróć też uwagę na deszcz! Poza faktem, że scena deszczu jest jedną z najładniejszych w filmie, to także jeden z najbardziej ikonicznych symboli świata sertanejo (kultury z północno-wschodniego region Brazylii). Nadejście deszczu zwiastuje odrodzenie bohaterów i świata, w którym żyją. Biegnij oglądać film, żeby dowiedzieć się więcej!

CIEKAWOSTKI:

1. Tak Embrafilme, jak i Concine były instytucjami federalnymi powołanymi do życia przez wojskowych w latach 1969 I 1979. Niektóre z ich funkcji, sprawowane przede wszystkim przez Concine (normatyzacja i nadzór nad działalnością kinematograficzną w kraju, tworzenie planów rozwoju kinematografii, a nawet zbieranie danych o produkcji, dystrybucji i rynku) przez ponad dekadę nie zostały przydzielone żadnemu organowi. Sytuacja ulega zmianie dopiero w 2001 roku, za rządów Fernando Henrique Cardoso, kiedy powstała wciąż działająca Ancine (Narodowa Agencja Kina);
2. W Brazylii tworzy się polityki publiczne, wspierające realizację projektów artystyczno-kulturalnych. Najbardziej znane rozwiązanie, Lei Rouanet (Prawo Rouanet), to mechanizm ulgi podatkowej zatwierdzona przez samego Collora w 1991 roku. Na mocy tego prawa zarówno firmy jak i zwykli obywatele mogą przeznaczyć część podatku dochodowego (w formie darowizn lub sponsoringu) na bezpośrednie wsparcie projektów kulturalnych, uprzednio zatwierdzonych przez brazylijski Ministerstwo Kultury. Innymi słowy rząd federalny stworzył narzędzie, dzięki któremu społeczeństwo może przeznaczyć część pieniędzy ze swoich podatków na rozwój projektów kulturalnych.
3. To właśnie „W cieniu słońca” wypromował, grającego Tonha, Rodrigo Santoro, który zdobył międzynarodowy rozgłos. 

_ _

Autorka: Patrícia Anzini

Współpraca i tłumaczenie: Maria Wróblewska

Fot. Noom Peerapong, Unsplash; Walter Salles, Wikimedia, Rodrigo Santoro e Ravi Ramos Lacerda em “Abril Despedaçado”, IMDB

Cykl: W głowie i na ekranie. Recenzyjki stu najlepszych filmów brazylijskich według rankingu Abraccine – Brazylijskiego Stowarzyszenia Krytyków Filmowych

Crítica-minutos: Abril Despedaçado

Czytaj po polsku 

 “O sangue amarelou”

Breves, o pai

Faça você mesmo: abre teu navegador e digite “lista de indicações brasileiras ao Oscar.” Logo ali embaixo, referente ao ano de 1999: Central do Brasil. Direção: Walter Salles. Pois bem, caros leitores: dessa nossa miúda e enxuta lista de indicações a um dos prêmios mais prestigiados do cinema mundial, uma delas pertence ao nosso cinema-star do mês. Mas não foi só pela indicação ao Oscar com Central do Brasil que o diretor ficou famoso nas rodas todas de amantes de cinema. Walter Salles pode ser considerado uma espécie de embaixador do cinema brasileiro mais contemporâneo. Tanto dentro quanto fora do Brasil, por sinal. Vou explicar com a devida liçenca para utilizar um flashback: o ano é 1990. O presidente do Brasil é de Mello, o primeiro “boa-pinta” a ser eleito democraticamente após os árduos e intermináveis anos de ditadura militar (1964-1985). Collor não era muito afeito às artes não, sobretudo ao cinema. Após a tomada de poder, ele extingue todos os órgãos federais até então responsáveis pelo fomento e incentivo à produção de filmes no Brasil: a antiga famosa dupla Embrafilme (Empresa Brasileira de Filmes) e Concine (Conselho Nacional de Cinema), os órgãos responsáveis pelas respectivas fomentação e legislação do setor, criados respectivamente em 1969 e 1976. Pois não era mais fácil extinguir o Ministério da Cultura todo? Dito e feito! Parece piada, mas não foi. Com tantos gestos honrosos em relação à cultural brasileira, o cinema na “era Collor” entra em total colapso. Naturalmente.

Walter Salles tornou-se, acima de tudo, uma inspiração, um “herói de nossa gente”

Agora imagina que o ano é 1999, quase uma década após o início da grande seca cinematográfica brasileira. Você liga tua televisão pra assistir a premiação do Oscar. E entre a lista dos melhores filmes estrangeiros do ano, lá está um que, embora produzido juntamente com a França (a co-produção foi a solução financeira que muitos diretores brasileiros encontraram para sobreviver durante a seca), ainda era brasileiríssimo, dentro e fora do título: Central do Brasil. E é aqui que entra nosso Walter: aquele não era só um filme concorrendo ao Oscar; era uma vitória de toda uma geração, uma esperança concreta de que ainda era possível produzir arte de reconhecimento internacional no país; e Walter Salles tornou-se, acima de tudo, uma inspiração, um “herói de nossa gente”, como Mário de Andrade bem caracterizou seu Macunaíma, um dos personagens mais famosos da literatura brasileira. Afinal, ele colocara o Brasil no mapa dos mais importantes produtores de filmes.

E foi por aí, a partir do que hoje é chamado de “retomada” do cinema brasileiro, que tudo decolou na sua carreira. Hoje, Salles, junto com Fernando Meirelles, tornou-se um dos “bam-bam-bam” lá fora, prestígio que o levou a dirigir o aclamado Diários de Motocicleta em 2003 e Na Estrada, a versão nas telas de On the Road do escritor beat Jack Kerouac, lançado em 2012. Abril Despedaçado (2001), seu quinto longa, também se encontra na lista feita pela Abraccine dos 100 Melhores Filmes Brasileiros de Todos os Tempos, juntamente com o galardoado Central do Brasil e Terra Estrangeira (1996). O filme é uma adaptação do livro homônimo do autor albanês Ismail Kandaré para o sertão de 1910, a região semi-desértica localizada no nordeste do Brasil. Nele, vive Tonho (Rodrigo Santoro) e sua família, os Breves. Tonho é impelido por seu pai (José Dumont) para vingar a morte de seu irmão mais velho, assassinado pela família rival, os Ferreiras. Assim que a camisa do irmão falecido, até então vermelha de sangue, amarela no varal, Tonho sai, de espingarda em mãos, em busca da honra e rivalidade merecidas. E é disso que se trata a história do filme: a lógica da violência e da tradição de um mundo sem estado regulamentador algum e só regido pela antiga “Lei de talião”, mais conhecida pela máxima “olho por olho, dente por dente”.

Embora o livro de Kadré tenha outras duas adaptações para as telas, a brasileira foi a única que agradou o escritor. O filme é, de fato, magistral e muita dessa magnitude deve-se ao uso exclusivo de luz natural, opção felizmente escolhida pelo outro Walter, o Carvalho, diretor de fotografia aclamadíssimo em território nacional. Aquele amarelar da camisa é a simbologia e definição mesma de como os “Walters”, o Salles e o Carvalho, trabalham de forma belíssima com imagem, cor e textura nesse filme: tudo é amarelo, a cor típica e atroz da aridez tão característica do sertão. Aliás, a brutalidade e secura da paisagem monocromática sertaneja viram um dos motivos principais que se derrama pelo filme todo: nos movimentos condicionados (os circulares do moedor e dos bois no engenho que a família produz rapadura que rodam, rodam e rodam sem sair do lugar; o girar constante de Clara na corda do circo; e o movimento nos próprios passos dos personagens, seja para caminho da matança ou da morte,); na impersonalização de alguns personagens (o irmão mais novo de Tonho é chamado simplesmente de “menino,” e o pai, o Breves, leva o nome da família,); na aridez dos sentimentos (os personagens raramente sorriem e, em muitos casos, mal pronunciam uma palavra qualquer); e na violência daquele mundo poderoso, profundo e trágico. Abril Despedaçado é, antes de tudo, uma história belíssima de esperança, libertação e crescimento humano.

FICA A DICA

1. O livro que o menino ganha de presente de Clara é um protagonista poderoso: é através dele que aquele miúdo imagina um outro mundo, uma outra alternativa.
2. Preste atenção também na chuva! Além de ser uma das cenas mais bonitas do filme e um dos símbolos mais icônicos do mundo sertanejo (a água é de difícil acesso por lá), a chegada da chuva anuncia  o renascimento dos personagens e daquele mundo em que eles vivem. Corre assistir ao filme pra saber como!

CURIOSIDADES

1. Tanto a Embrafilme, quanto o Concine foram órgãos federais criados pelos militares em poder nos anos de 1969 e 1976. Algumas das funções desempenhadas, sobretudo pelo Concine (a normatização e fiscalização das atividades cinematográficas no país, a formulação de políticas para o cinema, e mesmo a coleta de dados sobre produção, distribuição e mercado) passaram mais de uma década sem qualquer órgão responsável. A situação só muda em 2001 com a criação da ainda atuante Ancine (Agência Nacional de Cinema) durante o governo Fernando Henrique Cardoso;
2. No Brasil, institui-se políticas públicas para a realização de projetos artístico-culturais. A mais famosa delas é “Lei Rouanet”, a lei de incentivo fiscal sancionada pelo próprio Collor em 1991. Essa lei possibilita que tanto empresas quanto cidadãos apliquem uma parte do Imposto de Renda (em forma de doações ou patrocínios) no apoio direto a projetos culturais já aprovados pelo Ministério da Cultura brasileiro. Em outras palavras, o Governo Federal oferece uma ferramenta para que a sociedade possa aplicar parte do dinheiro de seus impostos em ações culturais;
3. Foi extamente Abril Despedaçado que consagrou e deu visibilidade internacional ao ator Rodrigo Santoro (“Tonho”).

_ _

Autora: Patrícia Anzini 

Colaboração e tradução: Maria Wróblewska

Fot. Noom Peerapong, Unsplash; Walter Salles, Wikimedia, Rodrigo Santoro e Ravi Ramos Lacerda em “Abril Despedaçado”, IMDB.

Cíclo: “Na cabeça e na tela”, Crítica-minutos dos 100 Melhores Filmes Brasileiros (segundo a Associação Brasileira de Cinema, a Abraccine)