Niezwykle ciekawymi wyrażeniami w brazylijskim języku potocznym są te, które powstały w biegu historii Brazylii od jej odkrycia aż do XX wieku. Sarkastyczne wypowiedzi czy niezręczne sytuacje, które miały miejsce kilka wieków temu wpłynęły na język potoczny XXI wieku w Brazylii. Aby i nasza historia miała ręce i nogi, wyrażenia te podzieliłam chronologicznie zgodnie z osią czasu.

Zacznijmy więc od epoki wielkich odkryć geograficznych, kiedy wpływ na dzisiejszy język portugalski wywarły dwie dawne potęgi morskie Portugalia i Hiszpania.

Ciekawą anegdotką jest historia o kurzym jajku odkrywcy Ameryki – Krzysztofa Kolumba. Kurze jajko Kolumba (Ovo de Colombo) oznacza coś  co jest niemożliwe do zrobienia, ale okazuje się niezwykle proste jak już zostanie wytłumaczone. Kiedy Kolumb wrócił ze swojej pełnej sukcesu wyprawy, został hojnie wynagrodzony przez dwór królewski. Kardynał Pedro Gonzalo de Mendoza urządził ku jego czci wielką ucztę.  Jak to w życiu bywa zarówno dziś jak i te kilka wieków temu, pewien zazdrosny szlachcic gardził odkryciem Kolumba twierdząc, że jakże proste było odkrycie drogi do Ameryki, skoro wszyscy podejrzewali, że istnieje nieznany ląd na zachodzie. Jako odpowiedź na tę drobną złośliwość Kolumb przygotował zagadkę. Wszystkim zaproszonym wręczył kurze jajko, a następnie poprosił, aby znaleźli oni taki sposób, aby moc “usadzić” jajko na ziemi. Po wielu nieudanych próbach wszyscy goście się poddali. Kolumb rozbił u dołu skorupkę jajka i “usadził je na ziemi” podkreślając, ze jakże proste jest odkrycie teraz nowego lądu, po tym jak ktoś już to zrobił.

Portugalczycy spędzali wiele lat na statkach handlując towarami na trasie z Europy przez Brazylię  Afrykę do Indii. Stad powiedzenie “andar à toa” – toa jest rodzajem węzła,  który pomagał holować statki, a więc chodzić “à toa”– oznacza dryfować dokąd pociągnie drugi statek, bez steru bądź kierunku. Dzisiaj oznacza chodzić bez celu, beztrosko spędzać czas, bądź osobę bez charyzmy, która jest posłuszna innym.

Opływając statkami wzdłuż Afryki do Indii powstało kolejne powiedzenie “De cabo a rabo” a tak naprawdę dosłownie de Cabo a Rabah – co oznacza znać coś jak własną kieszeń. Powstało jeszcze w czasach wielkich odkryć geograficznych, a Cabo i Rabah to dwa miasta w Afryce – Cabo do Sul – Cape Town w dzisiejszym RPA i Rabah w Maroku.

Podczas trwającej do 1822 kolonii brazylijskiej powstają kolejne, ciekawe wyrażenia, które utrwaliły się w języku potocznym.

Opowieść wikariusza (conto do vigário) oznacza postęp i oszustwo. W epoce kolonializmu dwa największe kościoły regionu Minas Gerais w mieście Ouro Preto otrzymały w prezencie pewien święty obraz. Aby rozstrzygnąć  który z kościołów pozostanie z obrazem, wikariusze zdecydowali się na zabawę z osłem.  Kościół  do którego przypełzł osioł uzyskał prawo do świętego obrazu. Z czasem wyszło na jaw, ze zwierze było szkolone przez wikariuszy, aby podeszło do konkretnego zwycięskiego kościoła.

Na liście wyrażeń brazylijskich nie brakuje i takich, które nie nawiązywałyby do kilkuset letniej epoki niewolnictwa. Zrobić coś na udach (fazer nas coxas) to zrobić coś byle jak. Pierwsze dachy w Brazylii powstawały z gliny lepionej na udach afrykańskich niewolników. Jako ze kształty ciała niewolników naturalnie różniły się od siebie, dachy te były nierówne.

Z kolei ci, którzy dowodzili wydobyciem złota i plantacjami kawy i kakao nie mieli łatwego życia, bowiem przemieszczali się z południa na południowy-wschód Brazylii  na osłach i mułach. Z powodu braku w tamtym czasie jakiejkolwiek podstawowej infrastruktury, zmuszeni byli do podroży przez bagniste tereny, a zwierzęta często topiły się w bagnach. Stąd powiedzenie “dar com os burros n’água” (skończyć z osłami w wodzie) . Dzisiaj oznacza ponieść ogromny wysiłek w czymś i nie mieć z tego żadnego sukcesu.

W dawnych domach kupieckich czy tawernach, klienci, którzy życzyli sobie zapłacić później  prosili właścicieli o wbijanie ich rachunków na gwoździe  Kiedy klient ten pojawił się, aby umorzyć dług, właściciel ściągał wszystkie rachunki z gwoździa  a następnie je podsumowywał. Stąd powiedzenie wbić na gwoźdź (colocar no prego)  oznacza zapłacić później.

Dom Sebastião mlody i ukochany przez naród król Portugalii (XVI wiek) zniknął w walce pod Alcácer-Quibir w Maroku. Najprawdopodobniej zmarł  ale jego ciało nigdy nie zostało odnalezione. Naród nie chciał uwierzyć w rzekomą śmierć króla, a ludzie zawsze wspinali się na wzgórza Lisbony, aby stamtąd oczekiwać statków powrotnych z ukochanym królem.  Niestety król nigdy nie wrócił,   a wierni poddani wyczekiwali go patrząc na przypływające statki. Patrząc na statki – ficar a ver navios – oznacza  wyczekiwanie na powrót czegoś, co jest niemożliwe.

Agata Błoch

Brazylijski język potoczny pełny jest wyrażeń, które na początku za dużo nam nie mówią.  Bez znajomości podstawowych wyrażeń języka potocznego ciężko jest nam Brazylijczyków zrozumieć, a co gorsza, może to doprowadzić do niemiłych sytuacji.  Jeżeli ktoś by nas zapytał na przykład o krowę, czy małpę nasza negatywna reakcja może zaskoczyć Brazylijczyka.

A okazuje, ze większość tych wyrażeń wywodzi się z ciekawych tradycji jeszcze z czasów kolonializmu lub historii związanych z piłką nożną, karnawałem, zwierzętami, zwykłymi ploteczkami czy niewielkimi oszustwami podatkowymi. Tak oto powstały najbardziej popularne wyrażenia dnia codziennego.

Ze sportu, za który niejeden Brazylijczyk potrafiłby zaprzedać swoją duszę lub poświęcić swoje życie w imię dobra drużyny powstały dwa ciekawe powiedzenia.

Pierwsze z nich to „skończyć w pizzy” (acabar em pizza)  – co oznacza nie rozwiązanie problemu i pozostawienie go tak jak było bez podjęcia adekwatnych środków. Jest wypowiadane głównie podczas krytyki afer korupcyjnych. Wyrażenie powstało dzięki piłce nożnej. W dekadzie lat 60. szefowie i menadżerowie drużyny piłkarskiej Palmeiras spotkali się, aby rozwiązać pewne wewnętrzne problemy. Ich kłótnia trwała ponad 14 godzin. Jak się można łatwo domyślić, po tylu godzinach krzyków i wrzasków, wszyscy zgłodnieli i wspólnie wybrali się do pizzerii, zamawiając aż osiemnaście dużych pizz.  Dzięki “pepperoni”, “margaricie” czy “portugalskiej“ znów nastał spokój, ale problem pozostał nierozwiązany. Po tym epizodzie Milton Peruzzi, dziennikarz Gazeta Esportiva napisał, że “kryzys w Palmeiras zakończył się w pizzy” i w ten sposób wyrażenie to szybko przyjęło się w języku codziennym. Innym popularnym dziś powiedzeniem jest “zrobić krówkę” (fazer uma vaquinha) a wiec zrobienie zrzutki na jakiś cel. Powiedzenie to powstało w latach 20 i jest nierozerwalnie związane z piłką nożną. W tamtym czasie większość piłkarzy nie otrzymywała żadnego wynagrodzenia, zatem wierni kibice spotykali się miedzy sobą i robili zrzutkę na nagrodę dla piłkarzy. Nagrody te były często związane z tzw. “grami zwierząt” (popularnymi nielegalnymi zakładami i grami hazardowymi).  Tak wiec jak wierni kibice uzbierali 5 tys. reali nazywali tę kwotę – psem, ponieważ w tej grze piątka jest symbolem psa. Ponieważ najwyższa nagrodą była kwota 25 tys. reali, a 25 jest symbolem krowy, to “zrobić krówkę” oznacza zebrać maksymalną kwotę na dany cel.

Wobec osób zanadto gadatliwych stosuje się dwa wyrażenia: “falar pelos cotovelos” (mówić poprzez łokcie)– ponieważ jeżeli ktoś za dużo mówi, dotyka drugą osobę, aby wciąż przyciągać uwagę zmęczonego słuchacza oraz drugie “quem fala demais dá bom dia a cavalo” ( kto za dużo mówi, pozdrawia konia) – gdyż w pewnym momencie osoba zaczyna gubić się w swoich opowieściach przypominając tym samym osła bądź konia. W efekcie będzie zmuszony  porozmawiać ze swoim “kolegą”.

Niejeden z nas przechodzi w życiu bolesne rozczarowania miłosne. Spopularyzowany przez popkulturę wizerunek złamanego serca nie do końca odzwierciedla serce Brazylijczyka, ponieważ to nie ono go boli po wielkiej, nieszczęśliwej tragedii miłosnej, lecz łokcie. Tak Brazylijczyka w takim momencie bolą właśnie łokcie. Ból łokcia (dor de cotovelo) oznacza cierpienie miłosne. Łatwo jest się domyślić jak ono powstało – mężczyźni, którzy cierpieli z powodu zawodów miłosnych, przesiadywali w barach całymi dniami ubolewając nad swoją marną egzystencją. Zazwyczaj oparci na łokciach przy barze, sączyli kolejne hetrolitry alkoholu. Ponieważ przesiadywali godzinami i godzinami w barze oparci na łokciach, w pewnym momencie łokcie te zaczynały boleć.  Stąd skojarzenie bólu łokci z zawodem miłosnym.

Oczywiście nie brakuje wyrażeń z zakresu botaniki. W Brazylii istnieje drzewo, które nazywa sie sapucaia, a rodzi owoc o nazwie cambucá. Kiedy drzewo dojrzewa, w owocu  cambucá znajdują się sporej wielkości pestki . Male małpki nieświadome niebezpieczeństwa wkładają ręce w owoc, owoc ten szybko się zamyka przytrzaskując łapkę małej małpki. Owoc się otwiera tylko wówczas, kiedy małpka puszcza kasztan. W ten sposób powstało powiedzenie, że stara małpa nie wkłada ręki w owoc cambucá (macaco velho não põe a mão em cambucá).

Okres wielkiego poszukiwania złota i nadmierna eksploracja nowego lądu poprzez Portugalczyków zmusiły Brazylijczyków do drobnych oszustw podatkowych i stad powstały kolejne ciekawe powiedzenia. „Quintos dos infernos” (piąte z piekieł) powstało w XVII wieku, kiedy Portugalia ściągała jedną piątą podatku od wydobycia złota w Brazylii. Dla Portugalczyków nowe ziemie wydawały się być położone “piekielnie” daleko –  wręcz na końcu świata, stąd skojarzenie że z piekieł. Również nie zabrakło wielu pomysłów na oszukiwanie Korony Portugalskiej przez brazylijskich poszukiwaczy złota. Górnicy ze stanu Minas Gerais w świętych obrazach czy figurkach wyrąbywali niewielkie otwory, w których umieszczali złoto. Z powodu wielkiej religijności i szacunku do kościelnych wizerunków strażnicy nie mieli prawa sprawdzać świętych obrazów. Dzisiaj wyrażenie „santo de pau oco” (święte wydrożenie w drewnie) służy do określenia kogoś czy czegoś, co w rzeczywistości nie jest święte i niewinne.

W języku potocznym przyjęło się również i słowa indiańskie jak pyrang. „Choras as pitangas” dosłownie oznacza “ beczeć”. Słowo pitanga pochodzi od słowa “pyrang” co w języka tupi-guarani oznacza czerwony. Wyrażenie to odnosi się do kogoś, kto płakał tak mocno, że jego oczy zrobiły się czerwone.

Na koniec ciekawe wyrażenie związane z karnawałem. Rodar baiana – okręcić jak baiana oznacza zrobić awanturę publiczną. Na początku wieku XX tancerze bloków karnawałowych wychodzili przebrani na ulice miast. W tak wielkim tłumie widzów znaleźli się i tacy, którzy wykorzystując hałas i bałagan na ulicy, dotykali tańczące dziewczyny. Capoeiriści w ramach odwetu postanowili się przebrać w kobiece stroje, a do spodu sukienek przymocowywali żyletki. Gdy kolejny śmiałek zbliżał się do nich, przebrani capoeiriści zaczęli okręcać się dookoła raniąc żyletkami ciekawskich widzów.

CDN…

Agata Błoch