Zrozumieć Capoeirę (część II)

Na początku XX wieku, dzięki usilnym staraniom władz capoeira została prawie całkowicie wyparta ze społecznego postrzegania. Policja skrupulatnie przeszukiwała ulice w celu wyłapania wszelkich niepokornych. Jedynie w favelas w brazylijskich dzielnicach biedy) capoeira utrzymała swoją pozycję jako efektywna sztuka walki wykorzystywana do walki z represjami. W efekcie jedynie w mieście Salvador w stanie Bahia, gdzie liczba byłych niewolników i ich oddziaływanie społeczne były silne, capoeira zachowała swoją niezależność i formę. Prawdopodobnie dzięki temu to właśnie Salvador uznawany jest za miejsce narodzenia współczesnej capoeiry (port. capoeira moderna).

Dwudziesty wiek przynosi capoeirze rozwój oraz postęp, które nie były widoczne przez cały okres jej istnienia. Z tymi zmianami wiążą się niewątpliwie dwaj najważniejsi mistrzowie: Mestre Bimba oraz Mestre Pastinha.      

Mestre Bimba (Manoel dos Reis Machado) urodził się 23 grudnia 1889 roku w dzielnicy Engenho Velho, freguesia de Brotas w mieście Salvador w stanie Bahia.Naukę Capoeira rozpoczął w wieku 13 lat pod okiem Bentinho, afrykańskiego marynarza pływającego dla kompanii żeglarskiej w Bahia. Po kilku latach nauki, młody Bimba zaczął podążać własną drogą. Była to droga, podobnie jak życie w Brazylii początków XX wieku, trudna i brutalna. Nie bez powodu młody Bimba zyskał przydomek „Treis pancadas” (Trzy uderzenia). Podobno właśnie tyle ciosów wytrzymywali najwytrwalsi z jego przeciwników. Bimba, chciał przekształcić tradycyjną „folklorystyczną” capoeirę w efektywny system walki, stąd wprowadził do niej kopnięcia z afrykańskiej formy walki „batuque”, które przekazał mu ojciec, czy ciosy łokciami, systematycznie czerpiąc również z różnych sztuk walki (np. jiujitsu).

Część z wolnych, tradycyjnych rytmów granych na instrumentach została pominięta na rzecz szybszego tempa walki, większej agresywności i efektywności.Bimba wyeliminował niepotrzebne jego zdaniem elementy rytualne i nieefektywne ciosy pozostawiając „okrojoną” i efektywną formę walki którą nazwał „Luta Regional Baiana” w celu uniknięcia zakazanego wtedy słowa „capoeira” Tak rozpoczął się proces przejścia capoeiry od zakazanej, niebezpiecznej i nieznanej tradycji do narodowego sportu w Brazylii. Dzięki swojej charyzmie, wprowadzeniu jednolitych strojów, przeniesieniu capoeiry z ulicy do sal treningowych, nauczaniu ludzi wywodzących się z różnych klas społecznych i poparciu polityka Getulio Vargasa, który uważał, że capoeira w formie proponowanej przez Bimbę może pomagać w uczeniu dzieci dyscypliny,  capoeira powoli wychodziła z cienia. Starania Mestre Bimba zaowocowały oficjalnym otworzeniem jego akademii w mieście Salvador w 1937 roku. Od tego dnia capoeira mogła być oficjalnie uprawiana w wyznaczonych do tego miejscach. Akademia okazała się ogromnym sukcesem. Mestre Bimba występował ze swoimi uczniami min. w Sao Paulo, Rio de Janeiro i innych większych miastach Brazylii promując nową capoeirę nazwaną „Capoeirą Regional” i przyczyniając się do wydania dekretu 2848, który znosił zakaz uprawiania capoeiry na terenie całego kraju w 1940 roku.

Podczas, gdy Mestre Bimba tworzył podstawy i zasady nowej capoeiry, na ulicach Salvadoru wciąż uprawiało się dużo tę tradycyjną, silnie związaną z kulturą afrykańską, przesiąkniętą mistycyzmem i filozofią. Najbardziej znanym z licznych mistrzów kontynuujących afrykańską tradycję był Mestre Pastinha. Urodzony w 1889 roku w Salvador zbierał pierwsze szlify w capoeirze pod okiem Angolańczyka Benedito, który wziął go pod swoje skrzydła, widząc jak chłopiec padał ofiarą pobicia. Zafascynowany kulturą afrykańską Pastinha założył swoją akademię o nazwie Centrum sportowe Capoiera Angola (port. Centro Esportiva de Capoeira Angola) w 1940 roku otwierając w historii capoeiry nową księgę: Capoeira Angola. W odróżnieniu od Capoeiry Regional nauczanej przez Mestre Bimba, Capoeira Angola czerpała pełnymi garściami z rytualnych i spirytualnych afrykańskich form walki, skupiając się bardziej na przeżyciu kulturowo-filozoficznym niż na samej walce. Nie zmienia to faktu, że wciąż była to bardzo niebezpieczna sztuka walki.

Dzięki swojej osobowości Pastinha ściągał do swojej akademii nie tylko capoeristas, ale także filozofów, muzyków czy pisarzy ( np. Jorge Amado – najsłynniejszego brazylijskiego pisarza), którzy chcieli poznać tradycyjną capoeirę. Wkrótce akademia Mestre Pastinha nie była już tylko miejscem ćwiczeń, ale przede wszystkim kulturowym centrum miasta Salvador. Mestre Pastinha nazwany został filozofem capoeiry, a sam przydomek nadano ze względu na liczne jego powiedzenia, które stały się nieodzownych elementem ówczesnego żargonu). Stał się autorem między innymi tego komentarza:  Capoeira jest dla mężczyzn, chłopców i kobiet, nie nauczy się tylko ten kto nie chce (port. Capoeira é para homen, menino e mulher, só não aprende quem não quiser.) Mestre Pastinha kontynuował swoją pracę aż do dnia, w którym władze pod pretekstem renowacji dzielnicy, pozbawili go jego akademii, pozostawiając obietnicę jej ponownego otwarcia bez pokrycia.

Mestre Bimba i Mestre Pastinha pozostawili po sobie wielu zdolnych uczniów, którzy kontynuowali dzieło swoich mistrzów, zakładając w latach 60.  ubiegłego wieku pierwsze grupy capoeiry, wzorowanej na wschodnich systemach gradacji, jasnej struktury i filozofii dyktowanej przez danego Mestre. Tym sposobem capoeira z marginalnej, zakazanej bijatyki złoczyńców stała się pełnoprawnym sportem narodowym, ustępując popularności jedynie piłce nożnej.

Wśród wielu źródeł popularności capoeiry często wymieniana jest jej część muzyczna. Będąc jedną z niewielu sztuk walki związanych z muzyką (elementy muzyczne pojawiają się między innymi w tajskiej sztuce walki Muay Thai), nadaje jej miejsce równoważne z umiejętnościami fizycznymi, co nie ma miejsca w żadnej innej sztuce walki. Podobnie jak sama Capoeira muzyka jej towarzysząca jest spuścizną po wielokulturowej afrykańskiej mieszance.

Królem i najważniejszym z instrumentów rozbrzmiewających w „roda” (tworzonym przez capoeristas kręgu we wnętrzu którego się gra) jest berimbau. Przypominający swoją budową łuk, lekko wygięty kij (port. verga) , ze struną (port. arame) obecnie wykonywaną ze starych drutów wyciągniętych z opon oraz przymocowanym polakierowanym, pustym kokosem, pełniącym rolę pudła rezonansowego (port. cabaça) nadaje rytm oraz styl gry. Dźwięki wydawane są poprzez uderzanie w strunę drewnianym patykiem (port. baqueta), a dźwięk zależy od kamienia (port. pedra) który jest przykładany do struny.  Istnieją trzy podstawowe dźwięki, które wydaje berimbau. Tzw. dźwięk cały bądź pełny, kiedy kamień mocno przylega do struny; dźwięk pusty, kiedy kamień nie dotyka struny oraz tzw. połówka którą wydobywa się przykładając kamień delikatnie do struny. Odpowiednia mieszanka wspomnianych dźwięków tworzy rytmy, które wyznaczają sposób gry w „roda”. Mimo, że rytmów jest kilkanaście, najczęściej grane to:

– Regional – szybki rytm, w którym capoeristas grają agresywnie, w pełnym kontakcie. Jego twórcą jest Mestre Bimba.

– Angola – powolny rytm w którym gracze udając niezdolnych do walki wciągają wroga w pułapkę i zadają cios. Gra opiera się na inteligencji i zdolności wyprowadzenia przeciwnika w pole. Narzędziem nie jest jednak siła fizyczna, a spryt i zwinność grających. Mało kontaktu fizycznego. Stworzony przez Mestre Pastinha.

– São bento grande de angola – Rytm spokojniejszy od Regional, ale wyraźnie szybszy niż Angola. Capoeristas grają ze sobą, skupiając się jednocześnie na technice i „swobodnej” wymianie ciosów,

– Benguela – Rytm wolny, ale szybszy niż Angola. Grany w celu uczenia się sprytu, przewidywania oraz budowania podstaw. Grany często jako wstęp do Regional.

– Poza wspomnianymi rytmami grywa się min. Iuna, cavalaria, amazonas, Santa Maria, Idalina. Każdy z nich ma inne zastosowanie i nawołuje capoeristów do określonego rodzaju gry.

Pochodzenie berimbau nie jest znane. Niemniej biorąc pod uwagę obecność instrumentów o podobnej konstrukcji u plemion afrykańskich zamieszkujących Ugandę, Angolę czy Kongo, uznaję się jego pochodzenie za afrykańskie. Wedle niektórych źródeł mówi się, że został przywieziony wraz z niewolnikami z Angoli. Berimbau jest najważniejszym instrumentem w capoeirze, a jego znaczenie kulturalne oraz spektrum zastosowań jest bardzo szerokie i wykracza poza tradycyjną capoeirę. Dobrym tego przykładem jest utwór słynnego brazylijskiego gitarzysty – Badena Powella de Aquino pod tytułem „Berimbau”, który świadczy o popularności instrumentu w kulturze brazylijskiej. Gdy berimbau wyda swoje pierwsze dźwięki, do akompaniamentu dołączają kolejne instrumenty. Drugi w kolejności rozbrzmiewa bęben – zazwyczaj sięgający do pasa – wykonany z drewna oraz obity krowią skórą (port. atabaque). Po chwili całość dopełnia podobne do tamburyna „pandeiro”, zazwyczaj wykonane ze skóry naciągniętej na drewnianym szkielecie, bądź tworzyw sztucznych. Momentami można usłyszeć mniej popularne i rzadziej używane „agogo” czy „reco-reco”. Razem wspomniane instrumenty tworzą orkiestrę (port. bateria), której towarzyszą klaszczący i śpiewający capoeristas, którzy wytwarzają w ten sposób energię do gry. Bez muzyki capoeira nie istnieje, a żadna „roda” nie odbędzie się bez udziału Berimbau.

_ _

Mateusz Pannert

Fragment pracy magisterskiej pod tytułem: „Wymiana kulturalno – turystyczna między Polską a Brazylią za pośrednictwem Capoeira”