Skip to content
Terra Brasilis
  • STRONA GŁÓWNA
  • O NAS
  • BLOG
  • KONTAKT
Site Search
Kultura

Os Inconfidentes – crítica

  • 26 grudnia 201826 grudnia 2018

Czytaj po polsku

E Com a Palavra, Os Revolucionários do Brasil!

“Dez vidas eu tivesse,

Dez vidas eu daria!”

Tiradentes

Quando Joaquim Pedro de Andrade decidiu passar para as telas uma das revoluções, ou melhor, tentativas de revolução mais memoráveis da história brasileira, ele já era considerado um dos diretores mais cultos e refinados que o Brasil já teve tanto pela crítica quanto pelos cineastas de sua época. Não por menos: anos antes d’ Os Inconfidentes vir ao público em 1972, Joaquim Pedro já era internacionalmente aclamado por sua participação com a história “Couro de Gato” em Cinco Vezes Favela, o filme de 1962 que inaugura o movimento cinematográfico brasileiro mais famoso por aí afora—o Cinema Novo (sim, aquele mesmo que contou com a participação do famoso diretor Glauber Rocha). Isso sem mencionar sua histórica adaptação iconoclástica de Macunaíma em 1969 para o cinema, o livro mais reconhecido do escritor modernista Mário de Andrade, publicado pela primeira vez no Brasil em 1928. É por isso, e muito mais, que “Na cabeça e na Tela” decide fechar o ano de 2018 com uma homenagem ao filme na posição 89 da lista da Abbraccine.

IMDB: Cartaz do filme "Os Inconfidentes" com José Wilker
IMDB: Cartaz do filme „Os Inconfidentes” com José Wilker

Se existe um herói político verde e amarelo, isto é, brasileiríssimo, o seu nome é Joaquim José da Silva Xavier, vulgo Tiradentes (1746-1792). E é aparentemente sobre esse personagem histórico tão contradiório (já explico o “aparentemente”) que se trata Os Inconfidentes. Tiradentes, assim popularmente conhecido por ter exercido rudimentarmente a profissão de cirurgião dentista (“tira-dentes”), foi apontado por dedo-duros como o principal líder de uma tentativa de revolução surgida na então capitania das Minas Gerais, em 1789 (hoje um dos estados oficiais do Brasil). Além de Tiradentes, a “Inconfidência Mineira”—o nome escolhido pelos historiadores para memorializar essa conspiração—envolveu militares, membros da elite mineira, proprietários rurais, intelectuais e até clérigos. Embora todos descontentes com a dominação portuguesa na região, sobretudo com o abuso na cobrança de impostos sobre o ouro extraído na região, esses membros discordavam sobre qual destino dar às Minas Gerais: uns diziam que a capitania deveria ser uma república de base não-escravocrata (inspiração advinda sobretudo dos ideais liberais do iluminismo francês e da América); outros aspiravam uma “mera” mudança na monarquia, ou seja, a coroa deveria ser brasileira, e não mais lusitana. Divergências à parte, você, que é brasileiro, talvez se lembre do final dessa história toda lá dos teus anos de escola. Você, que é polaco, aqui vai: embora a conspiração tenha ficado só nisso mesmo, seus participantes foram todos presos e julgados em um processo que durou quase quatro anos. Até que em 1792, todos os acusados tiveram clemência e penas transformadas sobretudo em exílio, com excessão de um: em 21 de Abril—um dos feriados nacionais no Brasil, por sinal—Tiradentes é enforcado, decapitado e esquartejado. E para que os súditos da Coroa Real portuguesa aprendessem a lição, sua cabeça foi encravada em um mastro para exposição pública e os pedaços do seu corpo espalhados pelos caminhos das estradas das Minas Gerais (!!).

Embora o final desse episódio soe mais como um mote para um filme de terror, Joaquim Pedro apropriou-se da história dos “quase” revolucionários de Minas Gerais para renovar o cinema político brasileiro de então. O diretor aproveitou-se de um evento histórico para construir uma metáfora brilhante (e bem perigosa, diga-se de passagem) para criticar o papel dos artistas e da intelectualidade brasileira daquela época que, nada mais nada menos, coincidia com o auge da ditadura militar no país (1968-1975). Vale lembrar que, embora o regime militar no Brasil tenha oficialmente começado em março de 1964, a coisa pegou mesmo fogo a partir de 13 de dezembro de 1968, logo após o famosíssimo decreto do Ato Institucional Número 5, ou simplesmente AI-5. Grosso modo, esse decreto fechou o Congresso Nacional e a Assembléia Legislativa em todos os estados, cassou mandatos, suspendeu o direito de habeas corpus, garantiu poderes totalitários aos presidentes e—pior de tudo—institucionalizou a tortura, a censura e qualquer outro tipo de intimidação. Por isso alguns historiadores apelidarem o AI-5 de “segundo golpe”.

Wikipedia: Tiradentes esquartejado
Wikipedia: Tiradentes esquartejado

E aqui vai minha explicação para o “aparentemente” acima: Os Inconfidentes é, na verdade, a sacada de Joaquim Pedro em perceber que a história do heroi nacional, o Tiradentes, dava muito pano pra manga pra falar a respeito das contradições históricas, políticas e intelectuais da década de 1970. A mensagem é clara e passa longe de mera propraganda ativista: o filme nos alerta contra atitudes apressadas, improvisadas e ditas “revolucionárias” por pequenos grupos que, embora proclamem-se representantes das massas e da maioria oprimida, são de fato guiados por utopias e ideais infundados, irrealistas e muitas vezes ineficazes. Crítica que invade até mesmo o roteiro e as questões estéticas do filme. Os Inconfidentes passa longe de ser “fácil” de se assisitr. Muito pelo contrário: os diálogos todos foram construídos com versos dos poetas e também inconfidentes Cláudio Manoel da Costa, Alvarenga Peixoto e Tomás Antônio Gonzaga, bem como com frases dos Autos da Devassa, a documentação oficial dos interrogatórios (que notoriamente incluia os momentos de tortura, assim como os da década de 70) feito por representantes da coroa portuguesa com Tiradentes & co.

Material que não foi “atualizado”, ou seja, Joaquim Pedro optou por construir os diálogos entre os personagens do filme com o português vernáculo do século 18, cujas palavras hoje ou caíram em desuso, ou são desconhecidas, ou simplesmente arcaicas, desafiando—e muito—a capacidade de compreensão até mesmo de um falante nativo. Isso sem falar nos movimentos de câmera longos, nas sequências complexas e complicadíssimas, na falta de informação histórica para o expectador (o filme fala muito pouco sobre o contexto politico e histórico da conspiração), na fotografia arquitetada como numa peça teatral e na atuação, também bem teatral, dos inconfidentes—eles até encaram a câmera, e nós, com bastante frequência. O resultado é o seguinte: aqueles passíveis de “entender” o filme com mais facilidade são exatamento os mesmo que Joaquim Pedro queria criticar: a classe intelectual.

Os Inconfidentes é, sim, um filme trágico, cansativo, difícil de assistir. Até mesmo incompreensível em alguns momentos. Mas, para aqueles dispostos a fazer o dever de casa antes de apertar o play, vale a pena, sobretudo para os brasileiros que hoje vivem num país depolaridades agudas, censura indireta, policiamento de palavras, frases infundadas e sem nenhuma conjectura crítica ou histórica. Tiradentes ainda faz-se necessário parar repensarmos em como o significado da palavra “revolução” tem se transformado desde o final do século 18 até os dias atuais. 

FICA A DICA:

  1. Os Inconfidentes está todo disponível online no Youtube para você que quer praticar teu português.
  2. Quer um exemplo? Uma das cenas mais fantásticas em relação aos movimentos de câmera magistrais do filme começa por volta das 52 minutos.

CURIOSIDADES:

  1. O AI-5 foi decretado pelo segundo presidente-ditador Artur da Costa e Silva e durou 10 anos. A ditadura military brasileira foi levada a cabo por cinco ditadores no total.
  2. Há uma teoria da conspiração que diz que Tiradentes, na verdade, conseguiu escapar e se mudar para a França.

Autora: Patrícia Anzini

Colaboração e tradução: Maria Wróblewska

Fot. Noom Peerapong, Unsplash; IMDB, Cartaz do filme „Os Inconfidentes” com José Wilker; Wikipedia: Tiradentes esquartejado.

Cíclo: “Na cabeça e na tela”, Crítica-minutos dos 100 Melhores Filmes Brasileiros (segundo a Associação Brasileira de Cinema, a Abraccine)

Kultura

Spiskowcy – recenzja

  • 26 grudnia 201826 grudnia 2018

Leia em português

Oddajmy głos brazylijskim synom rewolucji!

„Choćbym miał dziesięć żyć,

Oddałbym je wszystkie!”

Tiradentes

Kiedy Joaquim Pedro de Andrade postanowił przenieść na ekran historię jednej z rewolucji, a właściwie historię najsłynniejszych przygotowań do rewolucji w dziejach Brazylii, sam był już uznawany za najbardziej erudycyjnego i wyrafinowanego  reżysera w jej dziejach – zarówno przez krytykę jak i przez środowisko filmowe. Nie bez powodu: kilka lat przed tym, jak „Spiskowcy”  trafili do kin w 1972 roku, Joaquima Pedro nagradzono za etiudę  Kocia skórka”, jedną  z części składowych filmu „5 razy Favela” (1962), który zapoczątkował Cinema Novo –(najsłynniejszy nurt  w kinematografii brazylijskiej – ten sam, z którym związany był Glauber Rocha). Na koncie miał również epokową, obrazoburczą adaptację Macunaimy (1969), najsłynniejszej powieści modernistycznego pisarza Mário de Andrade z 1928 roku. Właśnie z tych powodów  oraz wielu innych, postanowiliśmy w  cyklu „W głowie i na ekranie” w ostatniej recenzji w roku oddać honor filmowi z 89. pozycji. na liście 100 najlepszych filmów brazylijskich według Abbraccine.

IMDB: plakat "Spiskowców" z José Wilkerem
IMDB: plakat „Spiskowców” z José Wilkerem

Jeżeli istnieje jakiś bohater polityczny prawdziwie zielono-żółty, czyli przesiąknięty Brazylią, to jest nim z pewnością  Joaquim José da Silva Xavier, na co dzień Tiradentes (1746 – 1792). To bodajże o tej pełnej sprzeczności postaci historycznej opowiadają „Spiskowcy” (zaraz wytłumaczę się z tego bodajże). Tiradentes (Wyrwiząb), znany pod tym przydomkiem wszem i wobec ze względu na swoją profesję chirurga dentystycznego („tira-dentes” – „wyrywa zęby”), został oskarżony o bycie liderem spisku rewolucyjnego, który zawiązał się w kapitanii Minas Gerais (jednym z dzisiejszych stanów Brazylii) w 1789 roku. Poza Tiradentesem w „Spisku z Minas” – nazwa wydarzenia nadana przez historyków dla jego upamiętnienia – uczestniczyli żołnierze, elita kapitanii, właściciele ziemscy, intelektualiści, a nawet kler. Każdą z tych grup głęboko unieszczęśliwiała portugalska dominacja w regionie, a przede wszystkim podatki od wydobycia złota. Uczestnicy spisku nie zgadzali się jednak co do wizji przyszłości Minas Gerais: jedni mówili, że kapitania powinna być republiką bazującą na wolnej sile roboczej (inspiracja ideałami liberalnymi i oświeceniowymi z Francji i Ameryki Północnej); inni aspirowali „zaledwie” do zmiany dynastii a zatem postulowali, że ród królewski powinien być brazylijski, a nie portugalski. Ale dość o różnicach, jeżeli jesteś z Brazylii, być może pamiętasz z czasów szkolnych, jak potoczyła się ta historia. Jeżeli jesteś z Polski – oto krótkie wyjaśnienie – chociaż spisek zakończył się tylko na dywagacjach, jego członkowie zostali pojmani i skazani w procesie, który trwał cztery lata. Do roku 1972 wszystkim oskarżonym okazano akt łaski, a kary więzienia zostały zamienione na wygnanie. Z jednym wyjątkiem: 21 kwietnia – obecnie tego dnia (nomen omen) obchodzone jest święto narodowe  – Tiradentesa powieszono, pozbawiono głowy, a jego ciało rozczłonkowano. I aby wszyscy przeciwnicy Korony Portugalskiej wyciągnęli wnioski z tej lekcji, jego głowa została zatknięta na maszcie i wystawiona na widok publiczny, a kawałki ciała rozrzucono po drogach Minas Gerais.

Chociaż finał tej historii brzmi raczej jak scenariusz horroru, Joaquim Pedro wykorzystał opowieść o „prawie-rewolucjonistach” z Minas do wskrzeszenia kina politycznego w Brazylii. Na kanwie wydarzeń historycznych skonstruował błyskotliwą ( i bardzo niebezpieczną) metaforę (de passgem), aby skrytykować rolę współczesnych mu artystów i intelektualistów brazylijskich.. I to w najbardziej represyjnym momencie dyktatury wojskowej (1968 – 1975). Warto przypomnieć, że chociaż oficjalnie przejęcie władzy przez wojskowych nastąpiło w marcu 1964 roku, sprawy nabrały tempa 13 grudnia 1968 roku, zaraz po ogłoszeniu sławnego Aktu Instytucjonalnego numer 5 , w skrócie AI-5. W dużym skrócie – akt ten rozwiązał Kongres Narodowy i parlamenty stanowe, skrócił obowiązujące kadencje polityków, zawiesił gwarancje z zakresu nietykalności osobistej, przyznał prezydentowi autorytarne prerogatywy i – co najgorsze – zalegalizował tortury, cenzurę i wszystkie inne formy zastraszania społeczeństwa. Niektórzy historycy nazywają AI-5 „drugim zamachem stanu.”

Wikipedia: Tiradentes rozczłonkowany
Wikipedia: Tiradentes rozczłonkowany

Czas wytłumaczyć się z „bodajże”: Joaquim Pedro przywołuje w „Spiskowcach” postać historyczną, Tiradentesa, bo zorientował się, ile z jego pomocą można powiedzieć o sprzecznościach w historii, polityce iżyciu intelektualnym lat 70-tych. Przekaz jest jasny i wychodzi daleko poza aktywistyczną propagandę: film ostrzega nas przed pośpiechem, improwizacją i „rewolucyjnym” zapałem małych grupek, które – choć tytułują się mianem przedstawicieli ludu i uciśnionej większości, w rzeczywistości mają utopijne poglądy i pomysły nierealne do zrealizowania. Krytyka wyrażona jest na poziomie samego scenariusza i warstwy wizualnej. „Spiskowcy” to film wymagający: wszystkie dialogi zostały skonstruowane na bazie wierszy António Gonzagi oraz zdań z Autos da Devassa, oficjalnej dokumentacji z przesłuchań Tiradentes i sp. z o.o. (podczas których podejrzanych torturowano, podobnie jak to się działo w latach 70.) sporządzonej przez przedstawicieli Korony portugalskiej.

Joaquim Pedro wykorzystał ten pokryty kurzem materiał do skonstruowania dialogów w potocznej osiemnastowiecznej portugalszczyźnie, obfitującej w wyrazy, które wyszły z użycia,  są nieznane lub brzmią po prostu archaicznie, co staje się wyzwaniem nawet dla rodzimych użytkowników tego języka. Do tego dochodzą powolne ruchy kamery, składające się na  złożone i skomplikowane  sekwencje, brak didaskaliów historycznych dla widza (film ledwo wspomina o kontekście politycznym i historycznym, które doprowadziły do zawiązania się spisku), zdjęcia przypominające sceny teatralne, , maniera gry aktorskiej – również bardzo teatralna (spiskowcy zwracają się nierzadko wprost do kamery). W rezultacie, film są w stanie zrozumieć Ci, których krytykuje w nim Joaquim Pedro, czyli intelektualiści.

„Spiskowcy” są, owszem, męczącym i trudnym w odbiorze dramatem. A czasem nawet niezrozumiałym. Nadal jednak warto ten film obejrzeć, jeżeli się dobrze do niego przygotujecie. A w szczególności, jeżeli jesteście Brazylijczykami, którzy żyją w kraju, gdzie istnieje jaskrawa polaryzacja, pośrednia cenzura, ograniczanie wolności słowa, i poglądy tak nieuprawnione i niemające nic wspólnego z faktami historycznymi czy krytycznym myśleniem. Tiradentes może nam pomóc w zrozumieniu jak znaczenie słowa „rewolucja” zmieniło się od końca XVII wieku do dziś.

DOBRA RADA:

  1. „Spiskowców” znajdziesz na Youtubie – o ile chcesz poćwiczyć portugalski.
  2. Przykład? Jedna z najlepszych scen pod względem operatorskim zaczyna się około 52 minuty filmu.

CIEKAWOSTKI:

  1. AI-5 został zatwierdzony przez prezydenta-dyktatora Artura da Costa e Silvę i obowiązywał przez 10 lat. W czasie dyktatury w Brazylii rządziło w sumie pięciu dyktatorów.
  2. Istnieje spiskowa teoria, według której Tiradentesowi udało się zbiec

Autorka: Patrícia Anzini

Współpraca i tłumaczenie: Maria Wróblewska

Fot. Noom Peerapong, Unsplash; IMDB: plakat „Spiskowców” z José Wilkerem; Wikipedia: Tiradentes rozczłonkowany.

Cykl: W głowie i na ekranie. Recenzyjki stu najlepszych filmów brazylijskich według rankingu Abraccine – Brazylijskiego Stowarzyszenia Krytyków Filmowych

Kultura

Wyspa Kwiatów

  • 3 listopada 20183 listopada 2018

Leia em português

Wszystkie sceny zostały nakręcone w dzielnicy Arquipélago (Archipelag), w mieście Porto Alegre, w Stanie Rio Grande do Sul, który znajduje się na dole mapy Brazylii, bliziutko granicy z Urugwajem (Google Maps!). Poza Dużą Wyspą Marynarzy, największą w Porto Alegre, na dzielnicę Archipelag składają się inne wyspy, ta od Pawia, ta od Czapli, i najsłynniejsza w całym mieście, Wyspa Kwiatów. Poza tym, że jest to nazwa wyspy w dzielnicy Archipelag, w mieście Porto Alegre, taki sam tytuł nosi krótki metraż Jorge Furtado z 1989 roku. Poza tym, że jest to tytuł wybrany przez Jorge Furtado, znajdziemy go na trzynastej pozycji na liście 100 najlepszych filmów brazylijskich Abraccine i w nagłówku naszej recenzji miesiąca!

Region Centralny Porto Alegre z Wyspą Kwiatów i Fabryką Prochu na pierwszym planie, skyscrapercity.com
Region Centralny Porto Alegre z Wyspą Kwiatów i Fabryką Prochu na pierwszym planie, skyscrapercity.com

Fabuła filmu zawiera się w 13-minutowej narracji z offu (Paulo José), która opowiada o kolejach losu „pomidora”: „pomidor, zasadzony przez pana Suzuki, który wymienił go na pieniądze z supermarketem, gdzie wymieniła go w zamian za pieniądze pani Anete, które dostała je w zamian za perfumy kwiatowe; który nie został użyty do sosu do wieprzowiny, ale trafił do śmieci i którego nie zjadły świnie, może teraz posłużyć za pożywienie ludziom z Wyspy Kwiatów”. Innymi słowy narrator „Wyspy Kwiatów” (co za niepoprawne gaduła!) prowadzi widza przez historię pomidora, od momentu zerwania go na plantacji „pana Suzuki” aż do momentu, kiedy trafia do śmieci i zostaje zjedzony przez dziecko na wysypisku śmieci na Wyspie Kwiatów, trafiając uprzednio do supermarket i do domu klientki, wspomnianej pani Anete.

„Świnia jest ssakiem, tak jak człowiek i wieloryb, jednakże parzystookopytnym.” (Wyspa Kwiatów), casacinepoa.com.br

„Świnia jest ssakiem, tak jak człowiek i wieloryb, jednakże parzystookopytnym.” („Wyspa Kwiatów”), casacinepoa.com.brPrawdziwa historia wyglądała następująco: w latach 80. w Brazylii anonimowy reprezentant nieistniejącej już Sieci Supermarketów z Południa (Rede de Supermercados do Sul) wywoził na wyspę gauchów (terminu „gaucho” używa się w stosunku do mieszkańców i wszystkich rzeczy pochodzących z Rio Grande do Sul) produkty spożywcze w uszkodzonych opakowaniach oraz te, które ze względów estetycznych nie nadawały się do eksponowania na półkach (tzw. brzydkie owoce). Na lokalne wysypisko na wyspie trafiały też śmieci organiczne. Dla okolicznej ludności wyprawa na wysypisko śmieci była jedynym sposobem zdobycia pożywienia. Chociaż dostawy zostały przerwane, z powodu zakazu brazylijskiego Sanepidu, pamięć o nich została, aż na historię o nich natknęli się filmowcy z powstałego w owym czasie Domu Filmowego Porto Alegre (Casa de Cinema de Porto Alegre). Grupa, której przewodniczył debiurujący reżyser Jorge Furtado, została zarażona misją nakręcenia dokumentu, którego tematem byłyby śmieci. I tak powstał pomysł, żeby nakręcić „Wyspę Kwiatów”, aby sportretować: marnotrawstwo jedzenia, kwiatów, świń, pomidorów i dojmującą biedę, która była udziałem duża część społeczeństwa brazylijskiego w latach 80.

De facto Furtado uchwycił obraz życia całej tamtejszej społeczności żyjącej wśród wszystkich tych odpadów organicznego pochodzenia. Ale robiąc to, reżyser dodał kilka rzeczy tu i tam, które nie odzwierciedlały faktów. Już wyjaśniam: osoby przedstawione w filmie miały zaledwie „dostęp” do wysypiska (cudzysłów zamierzony – głos z offu mówi wprost, że mieszkańcy mieli zaledwie 10 minut na to, żeby zebrać tyle pożywienia, ile zdołali). Ten ograniczony dostęp – i to właśnie było najbardziej szokujące – dotyczył tylko pożywienia, które „pracownicy właściciela hodowli świń uznali za nieodpowiednie dla świń”. Co oznacza, że w filmie to świnie mają pierwszeństwo przed ludźmi w wyborze pożywienia na wysypisku na Wyspie Kwiatów. Ten fikcyjny element odbiera wiarygodność pierwszemu zdaniu, które pojawia się na ekranie, gdy tylko naciśniemy „play” – „To nie jest film fabularny”. W związku z powyższym film Furtado jest często klasyfikowany jako „pseudo-dokument.”

Jorge Furtado, historiadocinemabrasileiro.com.br
Jorge Furtado, historiadocinemabrasileiro.com.br

Film-pomidor (czy to owoc, czy warzywo w końcu? – pozwólcie, że w ten sposób rozwiążę kwestię problemów z jego klasyfikacją) pozostaje jednak przedstawicielem brazylijskiego kina dokumentalnego, opowiadającego uniwersalną historię. Przedstawia w sposób bardzo kwaśny (tak kwaśny jak sos pomidorowy!) w jaki sposób w społeczeństwach „rozwiniętych” ekonomia sprzyja rozwojowi nierówności. „Wyspa Kwiatów” bezlitośnie portretuje społeczeństwo konsumpcyjne, będąc jednocześnie parabolą sytuacji Brazylii, która, tak, tak, moi drodzy czytelnicy, nie zmieniła się zbytnio od 1989 roku. Nadal znajduje się wśród dziesięciu krajów o największych różnicach społecznych (!) i zajmuje siedemdziesiąte dziewiąte na sto osiemdziesiąt osiem miejsc w rankingu Wskaźników Rozwoju (IDH), według danych z 2015 roku Programu ONZ ds. Rozwoju. Różnica polega na tym, że dziś kilo pomidorów kosztuje znacznie więcej.

Chociaż mocno krytykowany ze względu na niejednoznaczność gatunkową oraz ze względu na demoralizujący wpływ i brak szacunku dla mieszkańców Wyspy Kwiatów, „Wyspa Kwiatów” (mowa teraz o krótkim metrażu) zdobył sławę nie tylko w Brazylii, ale także za granicą, i to nie tylko dlatego, że portretował szokującą codzienność mieszkańców południa kraju, którzy poszukiwali jedzenia wśród pożywienia odrzuconego przez świnie. Film zdobył laury z powodu innowacyjnego języka filmowego, który ja, młoda adepta sztuki jaką jest krytyka filmowa, próbowałam odwzorować w pierwszym paragrafie tego tekstu. Losy pomidora zostały przedstawione za pomocą świetnie skonstruowanej narracji przepełnionej sarkazmem, satyrą i grami słownymi, i opowiedzianą we frenetycznym rytmie. Podczas gdy towarzyszymy pomidorowi w jego podróży na Wyspę, jesteśmy bombardowani sekwencją kolaży złożonych z obrazów, które korespondują z narracją spoza kadru, obrazów dziwacznych i ilustrujących przemoc, które niejednokrotnie powodują uczucie dyskomfortu. Dyskomfortu koniecznego, gdy mowa o gospodarowaniu odpadami, podziałach klas społecznych, wolności i ludzkim zachowaniu. Czy to w Brazylii, czy poza jej granicami. 

DOBRA RADA:

  1.  Nie istnieje lepsze miejsce do oglądania brazylijskich filmów krótkometrażowych niż portal Portacurtas, choć „Wyspa Kwiatów” znajdziemy tylko na YouTubie. 

CIEKAWOSTKI:

  1. W 1995 roku europejscy krytycy ogłosili „Wyspę Kwiatów” jednym ze 100 najważniejszych filmów krótkometrażowych ubiegłego wieku.
  2. Raporty Programu ONZ ds. Rozwoju dotyczące Brazylii znajdziesz tu.

 

Autorka: Patrícia Anzini

Współpraca i tłumaczenie: Maria Wróblewska

Fot. Noom Peerapong, Unsplash; Wyspa Kwiatów, Skyscrapercity.com; Kadr z „Wyspy Kwiatów”,  casacinepoa.com.br; Jorge Furtado, historiadocinemabrasileiro.com.br.

Cykl: W głowie i na ekranie. Recenzyjki stu najlepszych filmów brazylijskich według rankingu Abraccine – Brazylijskiego Stowarzyszenia Krytyków Filmowych

Kultura

Ilha das Flores

  • 3 listopada 201826 grudnia 2018

Czytaj po polsku

As cenas todas do filme foram registradas no bairro Arquipélago do município de Porto Alegre, estado do Rio Grande do Sul, lá embaixo no mapa do Brasil, pertinho do Uruguai (Google Maps!). Além da Ilha Grande dos Marinheiros, a maior de Porto Alegre, fazem parte do bairro Arquipélago outras ilhas, como a do „Pavão”, a das „Garças” e a mais famosa delas todas, a „Ilha das Flores”. Além do nome de uma ilha no bairro de Arquipélago do município de Porto Alegre, Ilha das Flores é também o título de um filme curta-metragem que Jorge Furtado dirigiu em 1989. Além do título escolhido por Jorge Furtado, é também o curta-metragem selecionado para ocupar a décima terceira posição na lista da Abraccine, e também o tópico para nossa critiquinha do mês.

8-Regiao Central de Porto Alegre com Ilha das Flores e da Casa da Polvora a frente (Portal Skyscrapercity.com)
Região Central de Porto Alegre com Ilha das Flores e da Casa da Polvóra a frente, skyscrapercity.com

A história do filme é resumida pela própria voz offset (Paulo José) que narra toda a trajetória do „tomate” durante os 13 minutos de filme: „O tomate, plantado pelo Senhor Suzuki, trocado por dinheiro com o supermercado, trocado pelo dinheiro que Dona Anete trocou por perfumes extraído das flores, recusado para o molho do porco, jogado no lixo e recusado pelos porcos como alimento, está agora disponível para os seres humanos da Ilha da Flores”. Em outras palavras, o narrador de Ilha da Flores (tão verborrágico!) guia o expectador que acompanha a trajetória de um tomate colhido na plantação do „Senhor Suzuki” até chegar ao seu despejo e consumo por uma criança no aterro sanitário da Ilha das Flores, passando pelo supermercado e pela casa de uma consumidora, a tal Dona Anete.

„O porco é um mamífero, como os seres humanos e as baleias, porém quadrúpede.” (Ilha de Flores), casacinepoa.com.br

A história real, entretanto, é a seguinte: durante a década de 80 no Brasil, um tal representante anônimo da extinta Rede de Supermercados do Sul levava à ilha gaúcha („gaúcho(a)” é nome que se dá aos habitantes e a qualquer coisa que venha do Rio Grande do Sul) tanto alimentos com embalagens defeituosas como aqueles que não poderiam ser expostos nas prateleiras por não serem esteticamente vendíveis (as tais „Frutas Feias”). Também chegava à ilha o lixo orgânico para ser despejado no aterro local. Para a comunidade ao redor, essas eram as únicas maneiras de se ter acesso a alimentos em geral. Embora as doações tenham sido interrompidas por conta da fiscalização da vigilância sanitária brasileira, a história toda continuou e foi parar nos ouvidos dos cineastas pertenentes à então recém-criada Casa de Cinema de Porto Alegre. A equipe, liderada pelo novato diretor Jorge Furtado, estava imbuída da missão de realizar um documentário sobre a temática do lixo. E então surgiu a idea de rodar o Ilha das Flores para retratar tudo isso: o desperdício de comida, flores, porcos, tomates e a realidade massacrante da miséria que grande parte da sociedade brasileira estava vivendo em fins de década de 80.

De fato, Furtado captou a realidade daquela comunidade no meio daquele despejo orgânico todo. Mas ao fazer isso, o diretor adicionou algumas „cositas” aqui e ali que não correspondiam com a história real. Explico: no filme, além de ser só ao lixo orgânico do aterro que as pessoas tinham „acesso” (as aspas se justificam porque a tal voz em offset deixa claro que os habitantes tinham, na verdade, só 10 minutos para recolher os alimentos que conseguissem), esse acesso — e isso foi o que mais chocou todos por aí afora, diga-se de passagem — era só permitido aos alimentos que „os empregados do dono do porco julgaram inadequados para o porco”. Ou seja, os porcos, no filme, estão à frente dos seres humanos na prioridade de escolha dos alimentos do aterro sanitário da „Ilha das Flores”. Essa „ficção”, além de complicar significadamente a primeira frase que aparece na tela assim que apertamos o play — „Este não é um filme de ficção” — fez com que muitos classificassem o filme de Furtado como um „pseudo-documentário”.

Jorge Furtado, historiadocinemabrasileiro.com.br
Jorge Furtado, historiadocinemabrasileiro.com.br

O filme-tomate (se vocês me permitem classificá-lo assim só pra resolver a questão acima) continua sendo um documentário brasileiro, porém sobre a humanidade toda. O curta mostra de forma acidíssima (como todo molho de tomate!) como a economia gera relações desiguais entre os seres humanos no contexto das sociedades „desenvolvidas”. É um retrato cruel da moderna sociedade de consumo e também uma parábola da brasileira que, vejam bem meus caros leitores, não mudou muito não desde 1989: o Brasil continua entre os 10 países mais desiguais de todo o mundo (!) e ocupa o 79o. lugar entre 188 nações no ranking de Índice de Desenvolvimento Humano (IDH), baseado nos dados de 2015 e divulgados pelo Programa das Nações Unidas para o Desenvolvimento. A diferença é que hoje o quilo de tomate é muito mais caro.

Embora muito criticado pela questão da indefinição de gênero e por ter desmoralizado e desrespeitado os habitantes da „Ilha das Flores”, Ilha da Flores, o curta-metragem, ganhou fama não só no Brasil, mas no mundo inteiro, e não só por registrar essa realidade chocante de seres humanos no sul do país que retiravam seus alimentos do lixo recusado pelos porcos. O filme também recebeu louros e aplausos por retratar isso tudo em uma linguagem cinematográfica inovadora que eu, mera crítica aprendiz que sou, tentei simular no primeiro parágrafo com palavras e sintaxe. A trajetória do tomate é articulada em uma narrativa elaboradíssima, recheada de sarcasmo, sátira, e jogos de palavras, e contada através de um ritmo frenético. Enquanto acompanhamos o tomate até sua chegada à „Ilha”, somos bombardeados por uma sucessão de colagens de imagens que correspondem didaticamente ao que a voz offset fala e que, em muitos casos, geram um desconforto pela bizarrice e violência que retratam. Desconforto necessário quando se fala em políticas de alimentação, do lixo, de divisões de classe social, liberdade e comportamento humano. Dentro e fora do Brasil.

FICA A DICA:

  1. Não existe melhor lugar para assistir curtas-metragens do que Portacurtas, contudo Ilha das Flores está disponível apenas no Youtube.

CURIOSIDADES:

  1. Em 1995, o curta-metragem foi eleito pela crítica europeia como um dos 100 mais importantes curta-metragens do século;
  2. Os relatórios publicados pelo Programa das Nações Unidas para o Desenvolvimento (PNUD) sobre o Brasil podem ser acessados através desse link.

Autora: Patrícia Anzini

Colaboração e tradução: Maria Wróblewska

Fot. Noom Peerapong, Unsplash; Ilha das Flores, Skyscrapercity.com; Imagem da Ilha das Flores,  casacinepoa.com.br; Jorge Furtado, historiadocinemabrasileiro.com.br.

Cíclo: “Na cabeça e na tela”, Crítica-minutos dos 100 Melhores Filmes Brasileiros (segundo a Associação Brasileira de Cinema, a Abraccine)

Kultura

„Za horyzont. Polaków latynoamerykańskie przygody” – spotkanie z autorem

  • 23 września 201823 września 2018

24 września w Księgarni BookBook spotkamy się z Tomaszem Pindlem, autorem książki Za horyzont. Polaków latynoamerykańskie przygody. Jeżeli wahaliście się, czy do nas dołączyć, mamy nadzieję, że tą recenzją Was przekonamy.

 

Jest rok 1890. W Galicji, w której się urodziłeś/-aś i gdzie od dziecka odrabiasz pańszczyznę w pobliskim folwarku, co roku 50 tys. osób ginie z głodu.[1] Nic dziwnego, że gdy sąsiad powtarza Ci zasłyszane na odpuście opowieści o dalekim, nieznanym kraju, w którym ziemia jest tak żyzna, że rodzi na okrągło i to nie tylko zboże, warzywa i owoce, ale nawet diamenty, nadstawiasz uważnie ucha. Brazylia – bo o niej mowa – z otwartymi ramionami czeka na polskich chłopów. Każdemu ze śmiałków, który postanowi ruszyć przez wielką wodę, zafunduje bilet na statek oraz wikt i opierunek w podróży.

Powyższa historia to tylko jeden z wielu scenariuszy wyjazdu z Polski (wolnej lub pod zaborami), którą możemy zrekonstruować na bazie książki „Za horyzont. Polaków latynoamerykańskie przygody” Tomasza Pindla. Autor, znany polskim czytelnikom między innymi jako tłumacz literatury hiszpańskojęzycznej[2], postawił przed sobą ambitny cel opisania losów emigracji polskiej aż w sześciu państwach Ameryki Łacińskiej (w Chile, Brazylii, Argentynie, Gwatemali, Meksyku i na Haiti).  Rezultatem jest książka – panorama, która przecina w poprzek wszystkie warstwy społeczne i obejmuje dzieje niemal dwóch wieków polskiej egzystencji za wodami Atlantyku. Dzięki Pindlowi poznajemy niesłychane kariery reprezentantów polskiej arystokracji (Domeyko w Chile), dzieje masowych emigracji chłopskich (Brazylia) i tragiczne w skutkach eksperymenty (historię zamkniętego osiedla Santa Rosa w Meksyku stworzonego dla Polaków wyprowadzonych przez rząd na uchodźctwie w Londynie z terenów Związku Sowieckiego). Dzieje minione Pindel wzbogaca rozmowami z potomkami starych i z nowymi emigrantami, którzy ledwie kilka lat temu zdecydowali się na wyjazd w nieznane. Na tle dawnych relacji wypadają one jednak dość blado – może to kwestia braku odpowiedniej perspektywy lub reporterskiego warsztatu, a może pochodna etyki autora – łaskawego dla swoich żywych rozmówców, lecz krytycznego dla historycznych źródeł, które drobiazgowo analizuje i ocenia.

Co ciekawe, zebrane przez autora opowieści o „wtedy i tam” mówią bardzo dużo o naszym „tu i teraz”. W Za horyzont rozpoznamy aktualne spory, podziały, a także składniki „polskiego charakteru”. Mamy więc w dziejach brazylijskich stowarzyszeń polonijnych wieczny podział na „klerykałów”  i „postępowców”[3], którym ideologia nie pozwala na jakiekolwiek porozumienie. Mamy relację Romana Dmowskiego, który notuje, że wśród emigrantów panuje przekonanie, że: „dosyć jest być członkiem komitetu parafialnego, ażeby być okrzyczanym za złodzieja” oraz „że Polak, który się dorobił, jest innym rodakom solą w oku”. Mamy w końcu ciekawą obserwację, jak reprezentanci różnych klas radzili sobie w nowych warunkach.

Nawiązując do Translatlantyku w Za horyzont znajdziemy wielu bohaterów, którzy nie porzucili nigdy „ojczyzny” (w rozumieniu gombrowiczowskim). Na podstawie książki można wywnioskować, że najbardziej przywiązani do niej byli chłopi, którzy po drugiej stronie Atlantyku, mimo wolności od pańszczyzny, przeszczepili niemal jeden do jednego sposób funkcjonowania pod zaborami. Słowem – harowali ponad siły i nie dostrzegali nowych możliwości.[4] Inteligencja w latynoskiej rzeczywistości również radziła sobie bardzo różnie – i nie mówimy tu tylko o sprawach materialnych. Andrzej Bobkowski do końca narzekał na swoich nowych, gwatemalskich krajanów, pisząc o nich w tonie mocno politycznie niepoprawnym, żeby nie powiedzieć  – rasistowskim.[5] Ze wszystkich warstw najlepiej za wielką wodą zdawali radzić sobie potomkowie szlachty i arystokracji. I to nie tylko z powodu majątku – nawet najlepiej urodzeni rozbitkowie z AK niejednokrotnie trafiali do Argentyny z pustymi kieszeniami. Mimo to otwarte głowy, znajomość języków, kontakty czy też obycie, natychmiast pozwalały im nawiązać znajomości z osobami o podobnym pochodzeniu. Mieli możliwości, kraj stał przed nimi otworem. Powodów do frustracji było mniej, więc i tęsknota mniej doskwierała.  Czyli ani „ojczyzna”, ani „synczyzna”, ale „kosmopolitczyzna” zdaje się być kluczem do sukcesu. Byśmy poczuli się gdzieś indziej jak w domu potrzebne są przede wszystkim możliwości rozwoju i poczucie włączenia na równych prawach do wspólnoty. W przeciwnym razie, jak pisze w książce Najlepszy kraj na świecie Nina Witaszek, grozi nam bolesny kryzys thymos, który jest „rezultatem życia bez uznania, a zatem życia pozbawionego sensu.”

Nad Za horyzont można i trzeba się zamyślić, ale kilku rzeczy jednak brakuje. Bo czy da się odmalować pełen obraz emigracji, muskając ledwie temat postrzegania grupy przybyłych przez „miejscowych”? Czy nie lepiej byłoby, żeby autor odkleił się tu i ówdzie od środowiska polonijnego (zarzut szczególnie w kontekście Argentyny i Brazylii) i poszukał tych, którzy swoich korzeni nie afirmują w tak oczywisty i sformalizowany sposób? Czy nie ciekawsze i bardziej różnorodne historie zebrałby, gdyby zamiast jechać do kolejnego polskiego gospodarza w Guarani das Missões, poświęcił więcej czasu na rozmowę z taksówkarzem o polsko brzmiącym nazwisku i zestawił jego opowieść z wywiadem z „Rei do pierogi”?[6]

Ten częściowy, czytelniczy niedosyt wynagradza z nawiązką ostatni rozdział książki, w którym Tomasz Pindel robi genialną woltę. Haiti, jak możemy się z niego dowiedzieć, to jedyne miejsce w Ameryce Łacińskiej, a może i na całym świecie, gdzie posiadanie wśród przodków Polaków jest jednoznacznie nobilitujące. Skąd tam nasi? I skąd ta dobra prasa? Historia Polaków na Haiti sięga czasów Napoleona, ale wśród miejscowych skutecznie ożywiła ją wizyta Jana Pawła II w 1983 roku, [7] który w homilii nawiązał do historii polskich oficerów dezerterujących (rzekomo) z wojsk napoleońskich z powodu rozterek moralnych. Wszak mieliśmy dusić powstanie niepodległościowe wywołane przez ludność miejscową, a sami marzyliśmy wówczas o niepodległości własnej ojczyzny. Na Haiti zatem urzeczywistnia się romantyczny sen o Polaku – zbawcy, co staje się dla autora punktem wyjścia do szeregu rozważań. Przykład polsko-haitańskich relacji pokazuje bowiem istotę zainteresowania środowiskami polonijnymi wśród wielu naszych rodaków. Nie chodzi o pomoc, o uśmierzenie tęsknoty za krajem, o wspieranie ich w roli ambasadora Polski za granicą, ale o łechtanie narodowego ego. – Przez 384 strony podróżowaliśmy razem przyglądając się, przeżywając i oceniając losy tych, co wyjechali i ich stosunek do porzuconej i nowej ojczyzny. Ale już dość, już wystarczy – zdaje się mówić autor. – Teraz, drogi czytelniku, zastanów się nad sobą i nad tym, przez jaką soczewkę tych „swoich-innych” oglądałeś. Czy na pewno udało Ci się wyjść „za horyzont”?

Książka Tomasza Pindla trafiła w nasze ręce dzięki uprzejmości wydawnictwa Znak i zgodnie z sugestią czytaliśmy ją, popijając yerba mate.

[1] T.Pindel, Za horyzont. Polaków latynoamerykańskie przygody, Kraków 2018, s. 69.

[2] Za jedno z nich, przekład Noc jest dziewicą Jaime Bayly’ego dostał nagrodę polskiego oddziału Instytutu Cervantesa.

[3] W Za horyzont przeczytamy: O „postępowcach” (osobach skupionych wokół lewicującego towarzystwa polonijnego „Kultura”) ich bardziej konserwatywni koledzy mówili, że są „pozbawieni zasad religijnych i wyznający poglądy socjalistyczne czy też jawny ateizm”. Z kolei w pismach powojennych badaczy znajdziemy zarzut, że „klerykałowie” „świadomie rozbijali Polonię i działali na rzecz zacofanych księży, wrogich wszelkiemu postępowi wśród ludności chłopskiej.”

[4] Cytowany przez autora Wojciech Breowicz, działacz polonijny, utyskiwał na przywiązanie polskich osadników do handlu najprostszymi płodami rolnymi, zamiast dużo bardziej opłacalnymi miodem czy przetworami. A Tomasz Pindel dwukrotnie przytacza zasłyszaną opowieść o całkiem współczesnej parze potomków polskich emigrantów, która pracuje (co prawda dla siebie) tak, jakby pańszczyzna trwała nadal: „On się nawet nie myje, nie śpi w domu: robi w polu, jak się zmęczy, to śpi tam, gdzie pracował, potem wstaje znów do roboty, je cokolwiek. Żona tyko wozi towar do miasta na sprzedaż. I wszystkie pieniądze, jakie mają, oszczędzają, żeby potem dokupić sobie jeszcze nowej ziemi.”

[5] „Jeżeli Amerykanie doszli do tego, że pomimo wszystko czymś są, to dlatego, że instynktownie zdobyli się na przezorność wybicia wszystkich Indian do nogi i na niepomieszanie się z nimi, pomimo że gatunkowo Indianin północnoamerykański był o wiele wyższy od Indianina tropikalnego. Na tych krajach tu mszczą się dwa kardynalne błędy: 1) że Hiszpanie nie wybili Indian, a 2) że potem nikt nie wybił Hiszpanów. Wskutek tego błędu powstały miliony ludności rastakwerskiej, nieuleczalnych <<rasta>>, gatunkowo podłych, którymi właściwie nie wiem, co począć. Jedyne wyjście wziąć za pysk.”

[6] „Rei do pierogi” (Pierogowy król) to Tadeu Kawalec, przedsiębiorca nie uciekający w biznesie od mocnych, narodowych odniesień (opakowania w polskich barwach narodowych oraz wzbogacane wizerunkiem Jana Pawła II) i mocno wspierający polonię finansowo.

[7] Wizyta papieża uznawana jest za ważny czynnik, który przyczynił się do upadku dyktatora, Jean-Claude’a Duvaliera.

Autorka: Maria Wróblewska

Nawigacja po wpisach

1 2 3 … 38

Najnowsze posty

  • Brazylijskie Candomblé – historia, rytuały i wyzwania
  • Demokracja w mundurach, czyli niekończący się eksperyment w historii Brazylii.
  • Stulecie powstania pierwszego brazylijskiego uniwersytetu – sto lat walki o dostęp do powszechnej edukacji wyższej i do prowadzenia badań naukowych

Wyszukaj według tagów

Afrobrazylijczycy Architektura armia badania naukowe bolsonaro dyktatura edukacja Ekologia Gospodarka Historia Igrzyska Olimpijskie Impeachment Indianie Internet Język Kino Konkurs Książka Kuchnia Literatura militaria Mundial Muzyka nauka Podróże Polonia Protesty Przegląd Prasy Religia szkolnictwo wyższe Sztuka Taniec uniwersytet W mediach wojny wojsko wojskowośc Wybory Wydarzenia

Polub nasz fanpage

Fundacja Terra Brasilis

Poznaj naszą książkę

Dowiedz się więcej
Zobacz, gdzie kupić

Kategorie

  • Inne 24
  • Kultura 152
  • Polityka 107
  • Społeczeństwo 190

Archiwum

Newsletter

Copyright © 2016 by Fundacja Terra Brasilis. All Rights Reserved.

Znajdź nas na Facebooku
© 2013-2016 Fundacja Kultury Brazylijskiej Terra Brasilis NIP 5342486770, KRS 0000400459 ul. Lilpopa 36/8, 05-840 Brwinów Logo: Jakub Sudra, http://sudragrafika.com/
Theme by Colorlib Powered by WordPress