Afrykańskość Brazylii według Rogera Bastide i Pierra Verger
Przez niemal całą pierwszą połowę XX wieku odczuwalne było piętno nie tak dawno zniesionego niewolnictwa. Kolor skóry oraz wiara w religię inną niż katolicka dla wielu Brazylijczyków afrykańskiego pochodzenia były ogromnym problemem. Właśnie wtedy powstawały niedorzeczne mity o satanistycznych rytuałach piętnowanych wówczas (w niektórych wypadkach nawet i do dziś) rytuałów Candomblé. Jednak poczucie wstydu wynikające z bycia potomkiem czarnoskórego niewolnika zmalało dzięki dwóm francuskim badaczom, którzy poświęcili się afrykańskiej Brazylii: Rogerowi Bastide i Pierrowi Verger.
Roger Bastide mówił o sobie „Africanus sum” jestem Afrykańczykiem
Roger Bastide (1898 – 1964) był socjologiem francuskim, członkiem misji francuskiej na Universidade de São Paulo oraz doktorem honoris causa na tym samym uniwersytecie. Bastide dostrzegł proces tzw. „ubożenia kultury” (empobrecimento cultural) tzn. coraz większego ograniczania rytuałów makumby czy umbandy oraz oddzielania się od nich pewnej części społeczeństwa o wyznaczonym stylu życia. Zauważył, że mamy do czynienia z „branqueamento” – czyli wybielaniem się czarnego społeczeństwa. Rezygnowali oni ze swojej wiary poprzez zachodzące procesy urbanistyczne i modernizacyjne państwa. W takim środowisku zaczynało brakować miejsca dla afrykańskich tradycji. Stąd Bastide koncentruje się w swoich dziełach na konsekwencjach „branqueamento”, które pozbawiło pewne grupy społeczne swojej spuścizny kulturowej.
Bastide wkroczył w świat Candomblé, stąd mówił o sobie „africanus sum” – jestem Afrykańczykiem. W religiach pochodzenia afrykańskiego wystarczy zaakceptować ich prawo żebyśmy mogli się nazwać Afrykańczykami. W kultach Candomblé spotykamy również wielu białych cudzoziemców, którzy znajdują się bardzo wysoko w hierarchii kapłańskiej. Bastide nazwał Afro-brazylijczyków – czarnoskórymi Brazylijczykami (negros brasileiros) separując ich w ten sposób od określonej rasy czy narodowości, podkreślając, że stanowią oni fundament społeczeństwa brazylijskiego.
Religie afrobrazylijskie to komórki afrykańskie wstawione w żywą tkankę brazylijskiego społeczeństwa. Nie są ani zapomniane ani umierające, lecz są całkowicie żywe. (Roger Bastide)
Pierre Verger – przewodnik po brazylijskich świątyniach Candomblé.
Etnolog i fotograf francuski poświęcił dziesiątki lat na badania diaspory afrykańskiej, handlu niewolnikami i religii pochodzenia afrykańskiego. Należy do tego pokolenia, które doświadczyło zmiany w okresie powojennym i postkolonializmie. Poprzez zwrot ku kulturze afrykańskiej Pierre Verger wydaje się prosić o odkupienie winy Europejczyków, którzy zdewastowali i zmasakrowali tak wiele kultur afrykańskich.
Poza podróżą dookoła świata (jako reporter i fotograf), wyprawami na Daleki Wschód czy wyprawami rowerowymi po Europie, Pierre’a Verger fascynowała głównie Ameryka Łacińska, Antyle oraz Afryka. Nad badaniami afrykańsko-brazylijskimi spędził ponad 50 lat. W Bahia Pierre Verger poszukiwał śladów afrykańskości, która przejawia się w religii Candomblé.
Odkryłem Afrykę w Bahia (Pierre Verger)
Pierre Verger (1902 – 1996) wgłębiając się coraz bardziej w tę tematykę, stał się jedną z pierwszych osób w Bahia, które zaczęły poruszać kwestie afrykańskości w regionie brazylijskim. Przejawiało się to również, w wielu działaniach, których się podjął, takich jak wystawy zdjęć, tworzenie muzeów tematycznych, tłumaczenia z języka joruba oraz publikacje własnych książek, które po dziś dzień są ogromnym źródłem informacji i materiałem do dalszych badań. Pierre Verger udzielał częstych wywiadów na temat religii afrykańskiej i jej roli w tworzeniu tożsamości afrykańskiej, synkretyzmu religijnego oraz uprzedzeń rasowych. Candomblé było dla francuskiego fotografa fundamentem podtrzymywania tożsamości afro-brazylijskiej, a przede wszystkim miejscem, gdzie status społeczny nie odgrywał żadnej roli. Bogaci ludzie rzucali się bowiem do nóg czarnoskórych kobiet – Mãe de Santo. Świątynie Candomblé są również miejscem, gdzie każdy mógł być tym, kim naprawdę chciał być w życiu codziennym, ponieważ poprzez trans ujawniało się prawdziwe „ja”.
„Byłem pod wielkim wrażeniem piękna ceremonii, które widziałem w Bahia w domach, gdzie odprawiano kult afrykański oraz pod wrażeniem bogactwa tradycji mówionych i mitów, które wciąż żywią tę kulturę. Podobała mi się idea życia w świecie Candomblé. Poza moją sympatią do potomków Afrykanów, było to wręcz wzruszające, jaką rolę odgrywała religia w celu walki o tożsamość i własną wiarę, pomimo trudnych warunków, w których żyli dawni niewolnicy. Zauważyłem, że dzisiejsi wyznawcy Candomblé wcale nie czuli wewnętrznej klęski, czy poczucia niższości wobec okrutnej przeszłości, ale wręcz przeciwnie – dumę ze swoich przodków. Pochodziło to z szacunku i świadomości bycia wyjątkowym w stanowieniu części Candomblé oraz z poczucia bezpieczeństwa oferowanego przez swoich Orixás”.
_ _
Agata Błoch
Fot.: źródło
Bibliografia:
BASTIDE, Roger, „O Candomble da Bahia”, Companhia das Letras, São Paulo 2001.
COSTA, Sérgio, „A Mestiçagem e seus contrários. Etnicidade e nacionalidade no Brasil contemporâneo”. [w:] Tempo Social, 13(1), São Paulo 2001.